Çanakkale Savaşları’nın İzleri: Halil Paşa’nın Çeşmesi

Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi (ÇOMÜ) Atatürk ve Çanakkale Savaşlarını Araştırma Merkezi (AÇASAM) Müdür Yardımcısı Dr. İsmail Sabah, tarihi Gelibolu Yarımadası’nda Osmanlıca yazılı mezar taşları ve kitabeler üzerinde yaptığı araştırmalar sırasında, Eceabat ilçesine bağlı Kilitbahir köyü sınırlarında yer alan Kaptan-ı Derya Halil Paşa’nın inşa ettirdiği çeşme hakkında önemli bulgulara ulaştı. Dr. Sabah, çeşmenin Osmanlı Donanması’nın su ihtiyacını karşılamak amacıyla yapıldığını belirtti. Ayrıca, bu çeşmenin Kırım Harbi ve Çanakkale Savaşları’na dair izler taşıdığını vurguladı.

‘Tercüme Ettiğimizde Bazı Noktalar Dikkatimizi Çekti’

Tarihi alanda Osmanlıca yazılı mezar taşları ve kitabeler üzerinde çalışma yaparken, Kaptan-ı Derya Halil Paşa’nın inşa ettirdiği çeşmeyi de incelediklerini ifade eden Dr. İsmail Sabah, “Çeşmenin kitabesini tercüme ettiğimizde bazı noktalar dikkatimizi çekti. Genellikle çeşmeler hayır eserleri olarak yerleşim yerlerinin içine veya yakınlarına inşa edilir. Ancak bu çeşme, en yakın yerleşim yeri olan Kilitbahir köyüne yaklaşık 4 kilometre uzaklıkta yer alıyor. Dolayısıyla bu çeşmenin yerleşim yerine uzak inşa edilme nedenini aydınlatmak için sorduğumuz sorularla yeni keşiflere doğru yola çıktık. Halil Paşa’nın vakfiyesini incelediğimizde, kendisinin ‘Piyale Paşa Bahçesi’ olarak adlandırılan alanda iki çeşme ve iki havuz inşa ettirilmesini istediğini gördük” dedi.

‘Katip Çelebi’nin Eserinde de Karşılaştık’

Dr. Sabah, “Çeşmenin yapılması istenilen yer vakfiye kaydına göre Piyale Paşa Bahçesi olarak geçmekte. Ancak günümüzde burası Havuzlar mevki olarak anılmakta. Dolayısıyla ilk yanıtlanması gereken soru, Piyale Paşa Bahçesi’nin neresi olduğuydu. Katip Çelebi’nin ‘Deniz Savaşları Hakkında Büyüklere Armağan’ adlı eserinde, Osmanlı Donanması’nın sefere çıkışının anlatıldığı bölümde önemli bir ipucuyla karşılaştık. Eser, İstanbul’dan yola çıkan donanmanın Marmara’yı geçtikten sonra Çanakkale Boğazı taşrasında Piyale Paşa Bahçesi denilen mevkide bir gün mutlaka durduğunu ve bu sayede su ihtiyacını karşıladığını belirtiyor. Aynı zamanda gemiler için Çanakkale’den tomruk ve çıra alındığı bilgisi de veriliyor. Halil Paşa’nın vakfiyesinde geçen Piyale Paşa Bahçesi ismiyle Katip Çelebi’nin eserinde karşılaşmış olduk. Katip Çelebi’nin verdiği bu bilgi sayesinde Halil Paşa’nın söz konusu çeşmeyi sivil ihtiyaç için değil, Osmanlı Donanması’nın su ihtiyacını karşılamak için yaptırdığı sonucuna ulaştık. Öncelik askeri ihtiyaçtı çünkü içilebilir su, donanmanın en önemli ihtiyaçlarından birisiydi” şeklinde konuştu.

‘En Açık Delil’

Dr. Sabah, “Çeşmenin bulunduğu mevki, inşa edildiği dönemde Piyale Paşa Bahçesi olarak adlandırılıyordu. Çeşmenin varlığı, burada inşa edilmiş olması, bu mevkinin gerçek isminin Piyale Paşa Bahçesi olduğunun en açık delilidir. Osmanlı Donanması, Akdeniz’e doğru bir sefere çıkacağı zaman Çanakkale Boğazı’ndan çıkmadan önce mutlaka bir gün burada duruyor ve su teminini bu noktadan sağlıyordu. Dolayısıyla Halil Paşa’nın bu çeşmeyi donanmanın ihtiyacını karşılamak için yaptırdığını görmekteyiz” ifadelerini kullandı.

‘Askerlerimizin Bu Çeşmenin Önünde Fotoğraf Çektirdiğini Biliyoruz’

Bu bölgenin Türk denizcilik tarihi açısından önemli bir nokta olduğuna vurgu yapan Dr. Sabah, “Bu çeşmeler ve çeşmelerin önüne yaptırılan havuzlar nedeniyle gerçek ismi olan Piyale Paşa Bahçesi zamanla unutulmuş. Günümüzde de halen ‘Havuzlar’ ismiyle anıldığını görmekteyiz. Çeşmeyi ve havuzları incelediğimizde farklı dönemlere ait yazılar görmekteyiz. Özellikle çeşmede 1856 tarihini açık bir şekilde görebilmekteyiz ve üzerinde Latince yazılar bulunmakta. Bu tarih, 1853-1856 Kırım Harbi’nin de yapıldığı döneme denk geliyor. Bu nedenle, o dönemde Osmanlı Devleti’nin müttefiki olarak gelen askerlerden biri tarafından yazılmış olabileceğini düşünebiliriz. Yakın dönemde, 1915 yılında Çanakkale Muharebeleri’nin gerçekleştiği dönemde askerlerimizin bu çeşmenin önünde fotoğraf çektirdiğini biliyoruz. Ayrıca, havuzun etrafında da Çanakkale Savaşları dönemine ait yazılar mevcut. Kısacası, bir kitabe metninin düşündürdüğünde Türk denizcilik tarihinin en önemli mekanlarından biriyle karşılaştığımızı fark ettik” diyerek sözlerini tamamladı.